توزیع جغرافیایی جمعیت، به چگونگی پخش شدن جمعیت در مناطق مختلف جفرافیایی اشاره می کند و الگوهای تراکم جمعیت در مناطق گوناگون را نشان می دهد. حالا ما در این صفحه از "اس دیتا" قصد داریم به تحلیل عوامل موثر در توزیع جغرافیایی جمعیت در مناطق شهری بپردازیم و مشکلاتی که بر اثر توزیع نامتوازن جمعیت در این مناطق پیش می آید را بررسی کنیم.
در مقدمه لازم می دانیم "اس دیتا" را به عنوان مرجع تحلیل داده در ایران به شما خوانندگان عزیز معرفی کنیم. طراحی داشبورد جمعیتی یکی از خدمات ارزنده تیم متخصص این مجموعه در بصری سازی اطلاعات جمعیتی (روند فعلی و پیش بینی آینده) استان یا هر منطقه از کشور می باشد.
توزیع جغرافیایی جمعیت به پراکندگی و نحوه سکونت افراد در مناطق مختلف جغرافیایی اشاره دارد. این مفهوم بیانگر چگونگی قرار گرفتن جمعیت در نقاط مختلف، از جمله مناطق شهری، روستایی، کوهستانی، ساحلی و سایر نواحی است و نشان میدهد که چه تعداد افراد در هر منطقه زندگی میکنند و چگونه منابع و امکانات در بین این مناطق توزیع شدهاند.
بررسی توزیع جمعیت در مناطق شهری دارای اهمیت ویژه ای است. چون شهر به عنوان مرکز فرآیندهای اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی می باشد و عموما گرایش افراد به سمت الگوی فرهنگی مثبت تر و دسترسی به امکانات رفاهی و خدماتی است. حالا در ادامه به شرح عواملی که به طور مستقیم یا غیر مستقیم بر تراکم جمعیت در یک شهر اثر می گذارند می پردازیم.
مسائل اقتصادی و شغلی : در شهرها صنعت و تجارت جریان دارد و افراد به دنبال فرصت شغلی بهتر با درآمد بالاتری هستند به همین دلیل جذب مناطق شهری می شوند. مثلا فردی که در ابتدا به تنهایی برای فعالیت در بازار کار به شهر مهاجرت می کند بعد از مدتی به همراه خانواده اش در آن جا سکونت می کنند که این مورد تراکم جمعت در مناطق شهری را به دنبال دارد.
شهرهای مانند تهران، استانبول و دهلی نمونههایی از شهرهایی هستند که به دلیل فرصتهای شغلی بالا و پایین بودن نرخ بیکاری، سالانه هزاران نفر را به خود جذب میکنند. هزینههای زندگی نیز به شدت در توزیع جمعیت نقش دارد. عواملی مثل هزینههای مسکن، مواد غذایی، و حملونقل برخی از شهرها باعث می شود افرادی خاص در آنجا زندگی کنند مثلا در یک شهر که هزینه ها پایین تر است تراکم جمعیت در آن بیشتر می شود.
امنیت فرهنگی و اجتماعی: دسترسی به خدمات عمومی از جمله آموزش، بهداشت، تفریحات و فرهنگ از عوامل تأثیرگذار بر توزیع جمعیت در مناطق شهری است. شهرهایی که دارای مراکز آموزشی باکیفیت، بیمارستانها و مراکز درمانی مجهز و امکانات تفریحی متنوعی هستند، اغلب جمعیت بیشتری را جذب میکنند.
سازمان بهداشت جهانی و UN-Habitat در گزارشهای خود به این نکته اشاره کردهاند که دسترسی به خدمات عمومی باکیفیت، به بهبود کیفیت زندگی و ارتقای سطح سلامت افراد کمک میکند و افراد را ترغیب میکند که در این مناطق سکونت گزینند.
همچنین امنیت اجتماعی یکی از عوامل اساسی در انتخاب محل سکونت است. مناطقی که دارای سطح پایین جرایم و امنیت بالایی هستند، معمولاً جمعیت بیشتری را به خود جذب میکنند. افراد به دنبال مناطقی هستند که احساس آرامش و امنیت داشته باشند، بهویژه برای خانوادهها و افرادی که به دنبال ایجاد فضایی امن و پایدار برای زندگی هستند.
زیر ساخت ها و تامین خدمات: دسترسی به حملونقل عمومی (مانند مترو، اتوبوس و بزرگراهها) تأثیر زیادی بر توزیع جمعیت دارد. مناطق نزدیک به ایستگاههای مترو، راهآهن یا شبکههای جادهای معمولاً جمعیت بیشتری را جذب میکنند. همچنین تامین خدمات شهری مانند آب، برق، فاضلاب و اینترنت نیز تأثیر زیادی دارند. مناطقی که از زیرساختهای قوی و پایداری برخوردارند، برای افراد جذابتر هستند.
شرایط محیطی و جغرافیایی: آبوهوای معتدل و مطلوب یکی از اصلیترین عوامل محیطی است که در انتخاب مکان سکونت و توزیع جمعیت نقش اساسی دارد. مناطقی که دارای آبوهوای معتدل هستند، به دلیل شرایط زیستی بهتر، بیشتر مورد توجه افراد قرار میگیرند. نزدیکی به منابع طبیعی مانند رودخانهها، دریا و کوهها، جاذبههای طبیعی را ایجاد میکند و میتواند به بهبود کیفیت زندگی و جلب افراد کمک کند.
شهرهایی که در نزدیکی رودخانهها یا دریاچهها قرار دارند، اغلب به دلیل دسترسی آسان به منابع آب و فرصتهای اقتصادی مانند تجارت و ماهیگیری، جمعیت بیشتری را به خود جذب میکنند. همچنین، کوهها و مناطق طبیعی دیگر میتوانند مقاصد تفریحی و گردشگری ایجاد کنند و در نتیجه موقعیت جغرافیایی در جذب جمعیت تأثیرگذار می باشند.
توزیع نامتوازن جمعیت به وضعیتی اشاره دارد که در آن تعادل جمعیت در یک شهر رعایت نشده است. به عبارتی دیگر، برخی مناطق بسیار پرتراکم هستند و تعداد زیادی از مردم در این مناطق ساکناند، در حالی که سایر مناطق جمعیت کمتری دارند و نسبتاً خلوتاند. در زیر مهم ترین اثرات منفی این پدیده را ذکر کرده ایم.
توزیع جغرافیایی جمعیت در ایران به شکل نامتوازن و عمدتاً در کلانشهرهای مرکزی و شمالی متمرکز است. بر اساس آخرین سرشماری مرکز آمار ایران در سال ۱۳۹۵، حدود ۷۴٪ از جمعیت کشور در مناطق شهری ساکن هستند.
این رقم در مقایسه با چند دهه پیش، رشد چشمگیری داشته و نشاندهنده افزایش شهرنشینی و تمرکز جمعیت در مناطق شهری است.
به عنوان مثال،استان تهران به تنهایی بیش از ۱۶٪ از کل جمعیت ایران را در خود جای داده است.شهر تهران، بهعنوان بزرگترین و پرجمعیتترین شهر کشور، با جمعیتی حدود ۸.۷ میلیون نفر در محدوده شهری خود، نمونهای از تمرکز شدید جمعیت است.
بعد از تهران، شهرهای مشهد، اصفهان، شیراز و تبریز بیشترین تراکم جمعیتی را دارند. طبق گزارش مرکز آمار، شهر مشهد با جمعیتی حدود ۳ میلیون نفر دومین شهر پرجمعیت ایران است و هر ساله به دلیل حضور حرم امام رضا (ع) و جاذبههای زیارتی، جمعیت قابل توجهی از مهاجران را جذب میکند.
نمودار زیر پر جمعیت ترین شهرهای ایران را نشان می دهد.
اصفهان نیز با جمعیتی نزدیک به ۲ میلیون نفر از جمله شهرهای پرجمعیت ایران محسوب میشود. در مقابل، استانهایی مانند سیستان و بلوچستان و کهگیلویه و بویراحمد از جمعیت کمتری برخوردارند.
بهعنوان مثال، سیستان و بلوچستان با وجود وسعت زیاد، جمعیتی حدود ۲.۸ میلیون نفر دارد و تراکم جمعیتی آن در حدود ۱۱ نفر در هر کیلومتر مربع است که نسبت به استانهای مرکزی و شمالی ایران، بسیار کمتر است.
در ایران مناطقی مانند شهر بم یا کرمان که در معرض زلزله قرار دارند، با کاهش تراکم جمعیت و نیاز به مدیریت مخاطرات طبیعی مواجه بودهاند.
مهاجرت و اثرات آن بر جمعیت غیر قابل انکار است. یکی از عوامل مهم در توزیع نامتوازن جمعیت در ایران،روند مهاجرت داخلی است. به گزارش مرکز آمار ایران، در سالهای اخیر بسیاری از افراد از روستاها و شهرهای کوچک به کلانشهرها مهاجرت کردهاند.
به عنوان مثال، استان تهران از نظر مهاجرت داخلی دارای نرخ مثبت است، به طوری که در بازه سالهای ۱۳۹۰ تا ۱۳۹۵ حدود ۵۰۰ هزار نفر به این استان مهاجرت کردهاند. از سوی دیگر، استانهای کمتر توسعهیافته مانند ایلام، چهارمحال و بختیاری و کهگیلویه و بویراحمد به دلیل فقدان فرصتهای شغلی و خدمات عمومی کمتر، با نرخ مهاجرت منفی مواجهاند.
در"اس دیتا"، تحلیل داده های جمعیتی بهعنوان یکی از ابزارهای اصلی برای پیشبینی رشد جمعیت و برنامهریزی آینده به کار گرفته میشود. تحلیل دادههای جمعیتی با استفاده از دادههای تاریخی، روندهای گذشته و عوامل مؤثر بر تغییرات جمعیتی، به شناسایی الگوهای رشد و تحولات آینده کمک میکند.
در این فرآیند، الگوریتمهای یادگیری ماشین و تحلیلهای پیشرفته آماری به کار گرفته میشوند تا دقت پیشبینیها بالا رود. با بررسی دادههای گذشته، از جمله نرخهای زاد و ولد، مهاجرت، و توزیع سنی، میتوان الگوهایی شناسایی کرد که در پیشبینی روندهای آتی رشد جمعیت کمککنندهاند.
این اطلاعات به ما اجازه میدهد تا مناطقی را که ممکن است با افزایش یا کاهش جمعیت مواجه شوند، شناسایی کنیم. تحلیل داده در اس دیتا با پیشبینی دقیق رشد جمعیت و تحولات آینده، به بهینهسازی برنامهریزیها و تخصیص منابع کمک میکند. این فرآیند به مدیران و سیاستگذاران کمک میکند تا تصمیمات مبتنی بر داده اتخاذ کنند و برای چالشها و فرصتهای آتی آماده شوند.