گندم تنها یک محصول استراتژیک برای تولید نان نیست، بلکه منشأ یک زنجیره گسترده از فرآورده‌های جانبی با ارزش افزوده بالا است. پس از فرآیند آسیابانی، علاوه بر آرد، مجموعه‌ای از محصولات جانبی شامل سبوس، نشاسته، گلوتن، جوانه گندم، خوراک دام، مالت و الکل صنعتی تولید می‌شود که هرکدام بازار مستقلی با ساختار عرضه و تقاضای متفاوت دارند.
در دهه اخیر، با توسعه صنایع غذایی، دارویی، دام‌پروری و حتی صنایع شیمیایی، نقش اقتصادی فرآورده‌های جانبی گندم از یک محصول فرعی به یک منبع سودآور و استراتژیک تغییر یافته است. امروزه بسیاری از کارخانجات آرد بخش مهمی از سود خود را نه از فروش آرد، بلکه از فروش همین محصولات جانبی به دست می‌آورند.
بازار هدف این گزارش بازار ملی ایران با پیوند مستقیم به بازار منطقه‌ای (کشورهای همسایه واردکننده مشتقات گندم) است.
سیاست‌های دولت در حوزه یارانه آرد، خرید تضمینی گندم، صادرات فرآورده‌های جانبی و محدودیت‌های گمرکی مستقیماً بر حجم و سودآوری این بازار اثر می‌گذارد. ممنوعیت‌های مقطعی صادرات سبوس یا خوراک دام در سال‌های کمبود، نمونه‌ای از این تأثیر است.
فرآورده‌های جانبی گندم به‌شدت از تورم، نوسانات نرخ ارز، قیمت نهاده‌های دامی و هزینه انرژی تأثیر می‌پذیرند. افزایش تقاضای صنایع غذایی و دام‌پروری باعث شده این بازار نسبت به رکودهای عمومی اقتصاد مقاومت بیشتری داشته باشد.
افزایش آگاهی درباره تغذیه سالم موجب رشد مصرف سبوس، جوانه گندم و محصولات فیبردار شده است. همچنین رشد مصرف پروتئین حیوانی تقاضا برای خوراک دام مبتنی بر سبوس را افزایش داده است.
تجهیز خطوط آسیابانی به سیستم‌های استخراج صنعتی گلوتن، نشاسته و سبوس میکرونیزه موجب جهش کیفیت و تنوع محصولات جانبی شده است.
بازیافت کامل مشتقات گندم و کاهش ضایعات در زنجیره تولید به یکی از الزامات محیط‌زیستی تبدیل شده است. استفاده از سبوس در خوراک دام و صنایع غذایی نقش مهمی در اقتصاد چرخشی دارد.
تمام فرآورده‌های جانبی گندم مشمول استانداردهای سازمان ملی استاندارد، سازمان غذا و دارو و الزامات بهداشتی صادرات هستند که ورود به بازارهای خارجی را مشروط می‌کند.
برآوردها نشان می‌دهد کل ارزش بازار فرآورده‌های جانبی گندم در ایران سالانه حدود 110 تا 150 هزار میلیارد تومان است. این عدد شامل فروش داخلی و بخشی از صادرات مشتقات می‌شود.
سبوس گندم و مشتقات خوراک دام: حدود 40٪
نشاسته گندم: حدود 20٪
گلوتن گندم: حدود 15٪
جوانه گندم و فرآورده‌های سلامت‌محور: حدود 10٪
سایر فرآورده‌ها (مالت، الکل صنعتی، فیله آردی، ترکیبات دارویی): حدود 15٪
رشد تاریخی 5 سال اخیر: 7 تا 10 درصد سالانه
رشد پیش‌بینی‌شده 3 تا 5 سال آینده: 8 تا 11 درصد
محرک‌های اصلی رشد عبارت‌اند از:
توسعه صنایع دام و طیور
رشد بازار نان صنعتی و فرآورده‌های آردی
افزایش مصرف مکمل‌های غذایی مبتنی بر جوانه و سبوس
رشد صادرات منطقه‌ای نشاسته و گلوتن
سبوس گندم (خوراک دام و صنایع سلامت)
نشاسته گندم (غذایی، دارویی، صنعتی)
گلوتن گندم (صنایع غذایی پروتئینی)
جوانه گندم (مکمل غذایی و دارویی)
خوراک دام و طیور (ترکیب‌شده با سبوس)
الکل و فرآورده‌های صنعتی مبتنی بر نشاسته
صنایع دارویی و مکمل‌ها
صنایع دام و طیور
صنایع شیمیایی و تخمیری
کارخانجات صنایع غذایی
کارخانجات خوراک دام
شرکت‌های دارویی
صادرکنندگان منطقه‌ای
کارخانجات آرد بزرگ با واحد فرآوری جانبی
شرکت‌های تخصصی تولید نشاسته و گلوتن
واحدهای تولید خوراک دام
شرکت‌های مکمل غذایی مبتنی بر جوانه گندم
بازار فرآورده‌های جانبی گندم ترکیبی از رقابت صنعتی و انحصار نسبی منطقه‌ای است. در حوزه نشاسته و گلوتن، موانع ورود بالا بوده و تعداد بازیگران محدود است، اما در حوزه سبوس و خوراک دام رقابت بسیار شدید و قیمتی است.
شدت رقابت داخلی: بالا
قدرت تأمین‌کننده گندم: بسیار بالا (دولت و سیلوها)
قدرت خریدار (صنایع دام و غذا): بالا
تهدید ورود تازه‌واردان: متوسط
تهدید جایگزین‌ها: متوسط (ذرت، جو، سیب‌زمینی برای نشاسته)
صنایع دام و طیور تقاضای مستمر و حجیم برای سبوس دارند.
صنایع غذایی تقاضای با ثبات برای نشاسته و گلوتن دارند.
بازار جوانه گندم تقاضای فصلی و سلامت‌محور دارد.
کیفیت یکنواخت محصول
درصد پروتئین، فیبر یا نشاسته
پایداری تأمین
قابلیت صادرات محصول نهایی
اعتماد به تولیدکننده
افزایش مصرف گلوتن به‌عنوان منبع پروتئین گیاهی
رشد فروش جوانه و سبوس در بازار سلامت
حرکت صنایع دام به سمت فرمولاسیون علمی خوراک
سیلو → کارخانه آرد → واحد فرآوری جانبی → صنایع مصرف‌کننده → بازار نهایی
فروش مستقیم B2B
بورس کالا برای برخی مشتقات
شرکت‌های پخش صنعتی
صادرات مستقیم به کشورهای همسایه
شبکه توزیع این بازار بیشتر صنعتی و قراردادی است و برخلاف آرد، کمتر وارد شبکه توزیع خرد می‌شود.
قیمت‌گذاری فرآورده‌های جانبی گندم تابعی از قیمت گندم، هزینه فرآوری، انرژی، تقاضای صنایع مصرف‌کننده و شرایط صادرات است. در محصولاتی مانند سبوس، قیمت‌گذاری به‌شدت تابع بازار دام است، در حالی که در نشاسته و گلوتن، قیمت‌گذاری کاملاً ارزش‌محور و مبتنی بر خلوص و کاربرد صنعتی انجام می‌شود.
در سال‌های اخیر، تولیدکنندگان برای کاهش ریسک، از قراردادهای بلندمدت تأمین با صنایع غذایی و دام‌پروری استفاده می‌کنند که شکل هوشمندی از قیمت‌گذاری غیرمستقیم محسوب می‌شود.
رشد صادرات نشاسته و گلوتن به کشورهای CIS و عراق
افزایش مصرف مکمل‌های غذایی طبیعی
توسعه صنایع دام و طیور صنعتی
امکان ایجاد واحدهای فرآوری جانبی در کنار کارخانجات آرد
گسترش بازار خوراک دام آماده
وابستگی کامل به سیاست‌های گندم و آرد
نوسان شدید تقاضای دام
محدودیت‌های صادراتی مقطعی
هزینه بالای انرژی در صنایع فرآوری
رقابت شدید با جایگزین‌هایی مانند نشاسته ذرت
با ثبات سیاست‌های صادراتی، رشد صنایع غذایی و افزایش بهره‌وری، بازار فرآورده‌های جانبی گندم می‌تواند رشد سالانه بیش از 12٪ را تجربه کند و ایران به قطب منطقه‌ای نشاسته و گلوتن تبدیل شود.
در صورت تشدید محدودیت‌های صادرات، افزایش هزینه انرژی و کاهش تولید گندم، رشد بازار به کمتر از 4٪ محدود خواهد شد.
تداوم وضعیت فعلی با رشد 8 تا 9 درصدی و تمرکز بیشتر بر تامین داخلی صنایع دام و غذا.
بازار فرآورده‌های جانبی گندم یکی از پنهان‌ترین اما سودآورترین بخش‌های زنجیره گندم در ایران است. این بازار با ارزش برآوردی بیش از 100 هزار میلیارد تومان در سال، نقشی کلیدی در سودآوری کارخانجات آرد، توسعه صنایع دام و کاهش ضایعات دارد.
سرمایه‌گذاری در واحدهای استخراج نشاسته و گلوتن
توسعه صادرات فرآورده‌های با ارزش افزوده بالا
انعقاد قراردادهای پایدار با دام‌پروری‌های بزرگ
برندسازی برای محصولات سلامت‌محور مانند جوانه گندم
کاهش وابستگی به فروش خام سبوس و حرکت به سمت فرآوری عمیق
در افق میان‌مدت، فرآورده‌های جانبی گندم یکی از جذاب‌ترین حوزه‌های سرمایه‌گذاری صنایع غذایی و کشاورزی ایران خواهند بود.