گندم از قدیمی‌ترین و مهم‌ترین محصولات استراتژیک جهان است؛ محصولی که هزاران سال است به‌عنوان پایه امنیت غذایی مورد استفاده قرار می‌گیرد. در دهه‌های اخیر، نقش گندم تنها در تأمین نان و آرد خلاصه نشده، بلکه وارد حوزه‌هایی مانند ماکارونی، بیسکویت، صنایع نشاسته، خوراک دام، شیرینی‌پزی و محصولات صنعتی شده است.
در ایران نیز گندم جایگاهی کلیدی در سبد غذایی دارد. طبق آمارهای تخمینی، سرانه مصرف گندم در ایران بیش از میانگین جهانی است و بخش عمده آن به تولید نان اختصاص پیدا می‌کند. همین موضوع باعث شده بازار گندم نه‌فقط یک بازار کشاورزی، بلکه یک بازار راهبردی چند میلیارد دلاری باشد که سیاست‌گذاری، واردات، تولید، کشاورزی و صنایع غذایی را تحت تأثیر قرار می‌دهد.
این گزارش با هدف بررسی سایز بازار گندم در ایران و جهان، روندهای تأثیرگذار، زنجیره ارزش، سناریوهای آینده و چالش‌های اصلی تهیه شده است.
بازار جهانی گندم دائماً تحت تأثیر عوامل کلان مانند تغییرات اقلیمی، رشد جمعیت، سیاست‌های تجاری و تحولات ژئوپلیتیک قرار دارد. ازاین‌رو مطالعه آن بدون درک عوامل کلان محیطی کامل نخواهد بود.
جنگ‌های اخیر در اروپا و محدودیت‌های صادراتی روسیه و اوکراین سبب ایجاد نوسان در بازار جهانی گندم شده است.
سیاست‌های حمایتی دولت‌ها از کشاورزان مانند یارانه کود و بذر نقش مهمی در قیمت دارد.
افزایش تقاضا از صنعت غذا و رشد جمعیت باعث افزایش مصرف سالانه شده است.
تورم و نوسان قیمت جهانی نهاده‌ها و هزینه حمل‌ونقل بر قیمت تمام‌شده اثر مستقیم دارد.
شهرنشینی و مصرف بالای نان و پاستا در کشورهای آسیایی و آفریقایی بازار را پیشران کرده است.
تغییر الگوی مصرف به سمت غلات سالم در برخی کشورها تنوع تولید را افزایش داده است.
تکنولوژی‌های مدرن آبیاری، اصلاح نژادی و کشت‌های مقاوم به خشکی بهره‌وری تولید را افزایش داده است.
توسعه تجهیزات ذخیره‌سازی از ضایعات پس از برداشت جلوگیری می‌کند.
خشکسالی و تغییرات اقلیمی در سال‌های اخیر چالش بزرگی برای تولید بوده است.
کمبود آب در بسیاری از کشورها باعث کاهش زمین‌های زیرکشت شده است.
محدودیت‌های استاندارد و کیفیت برای صادرات و واردات از عوامل تعیین‌کننده در تجارت جهانی است.
میانگین تولید جهانی در بازه 2020 تا 2024 حدود 770 تا 800 میلیون تن بوده است.
چین
هند
روسیه
ایالات متحده
کانادا
تقاضا در سال‌های اخیر به 780 میلیون تن رسیده و سالانه حدود 1 تا 1.5٪ افزایش می‌یابد.
سالانه بیش از 210 میلیون تن گندم در سطح جهان معامله می‌شود.
مهم‌ترین صادرکنندگان: روسیه، کانادا، آمریکا، استرالیا
مهم‌ترین واردکنندگان: مصر، اندونزی، ترکیه، چین
با در نظر گرفتن حجم تجارت، صنایع وابسته و فرآوری، ارزش بازار جهانی گندم بیش از 270 میلیارد دلار برآورد می‌شود.
ایران یکی از مصرف‌کنندگان بزرگ گندم منطقه است و بازار آن به‌دلیل نقش گندم در نان، ماکارونی، بیسکوئیت و سایر فرآورده‌ها بسیار بزرگ و پایدار است.
ایران سالانه 10 تا 14 میلیون تن گندم تولید می‌کند.
میزان تولید به سه عامل اصلی بستگی دارد:
بارندگی
سیاست خرید تضمینی
هزینه نهاده‌ها و بهره‌وری کشاورزی
مصرف گندم در ایران سالانه حدود 12 تا 15 میلیون تن است:
نان و آرد نانوایی‌ها → حدود 70٪
صنایع غذایی → 20٪
بذر و دام‌پروری → 10٪
در سال‌هایی با تولید مطلوب، ایران به مرز خودکفایی نزدیک می‌شود اما در سال‌های کم‌بارش نیازمند واردات 3 تا 6 میلیون تن است.
برای محاسبه اندازه واقعی بازار گندم باید علاوه بر گندم خام، ارزش زنجیره فرآوری نیز محاسبه شود.
با تولید متوسط 12 میلیون تن، ارزش بازار تولید داخلی گندم به‌طور تخمینی:
حدود 150 تا 220 هزار میلیارد تومان است.
بسته به شرایط سال، ایران سالانه 1 تا 5 میلیارد دلار واردات گندم دارد.
زنجیره ارزش شامل:
این بخش چند برابر ارزش گندم خام است و تخمین زده می‌شود:
این رقم گندم را به یکی از بزرگ‌ترین بازارهای مواد غذایی کشور تبدیل می‌کند.
نان و آرد نانوایی‌ها
صنایع آرد صنعتی (کیک، بیسکوئیت، شیرینی)
ماکارونی و پاستا
خوراک دام
نشاسته و گلوتن
گندم سخت (مناسب ماکارونی)
گندم نرم (مناسب نان)
گندم دوروم
شرکت‌های آرد
کارخانه‌های ماکارونی
صنایع کیک و بیسکوئیت
نانوایی‌های صنعتی
دولت (برای ذخیره استراتژیک)
کشت دیم و آبی
استفاده از بذر اصلاح‌شده
یارانه دولت در کود و سم
خرید تضمینی توسط دولت
سیلوهای دولتی و خصوصی
تبدیل به آرد
تبدیل به محصولات غذایی
نانوایی‌ها
صنایع غذایی
فروشگاه‌های زنجیره‌ای
زنجیره گندم ایران نسبتاً منسجم است اما چالش‌هایی مانند ضایعات پس از برداشت، کمبود سیلوهای مدرن و بهای تمام‌شده بالا همچنان وجود دارد.
خشکسالی مهم‌ترین عامل کاهش تولید و افزایش واردات است.
افزایش قیمت خرید یا تأخیر در پرداخت آن تولیدکنندگان را به‌شدت تحت تأثیر قرار می‌دهد.
صنایعی مانند ماکارونی، بیسکوئیت و نان صنعتی در سال‌های اخیر رشد قابل توجهی داشته‌اند.
افزایش جمعیت و شهرنشینی تقاضا را بالا نگه می‌دارد.
در سال‌هایی که تولید کم است، واردات بزرگ‌ترین عامل کنترل بازار است.
بارندگی مناسب
افزایش بهره‌وری کشت
توسعه تکنولوژی‌های آبیاری
کاهش واردات
نتیجه: ثبات در تولید 14–15 میلیون تن
خشکسالی شدید
کاهش کشت
افزایش وابستگی به واردات
نتیجه: نیاز به واردات 6–8 میلیون تن در سال
تولید 11 تا 13 میلیون تن
واردات 3 تا 5 میلیون تن
تقاضای ثابت صنایع غذایی
امکان توسعه زمین‌های زیرکشت در شرق و شمال‌غرب
افزایش بهره‌وری با آبیاری نوین
صادرات آرد و نشاسته با ارزش افزوده بالا
رشد بازار نان صنعتی و ماکارونی
خشکسالی
فرسایش خاک
وابستگی به واردات در سال‌های خشک
نوسان قیمت جهانی
مصرف بالای آب در کشت گندم آبی
بازار گندم چه در ایران و چه در جهان یک بازار بزرگ، پایدار، حیاتی و استراتژیک است.
با ارزش برآوردی 300 تا 400 هزار میلیارد تومان، گندم یکی از ستون‌های اصلی صنایع غذایی، کشاورزی و امنیت غذایی ایران محسوب می‌شود.
افزایش بهره‌وری با بذر اصلاح‌شده
توسعه سیلوهای مدرن
حمایت مالی پایدار از کشاورزان
کاهش هدررفت
توسعه صنایع فرآوری و صادرات
در صورت اجرای این اقدامات، ایران می‌تواند در آینده با ثبات بیشتری بازار گندم را مدیریت کرده و سهم بیشتری از ارزش زنجیره را حفظ کند.