آرد گندم دهههاست ستون فقرات تغذیه ایرانیان و پایه اصلی صنایع نان و فرآوردههای آردی به شمار میرود. با این حال، در سالهای اخیر مجموعهای از عوامل اقتصادی، تغذیهای، پزشکی و تکنولوژیک باعث شده جایگزینهای آرد گندم شامل آرد ذرت، آرد جو و آرد برنج با سرعت بیشتری وارد سبد مصرف خانوار و صنایع غذایی شوند.
افزایش شیوع حساسیت به گلوتن، دیابت، مشکلات گوارشی، رژیمهای لاغری، تغذیه سالممحور و رشد محصولات بدون گلوتن، همگی جایگاه این آردهای جایگزین را تقویت کردهاند. علاوه بر این، از منظر اقتصادی نیز ریسک وابستگی کامل به گندم، سیاستگذاران و صنایع غذایی را به سمت تنوعبخشی به منابع آرد سوق داده است.
بازار هدف این گزارش، بازار ملی ایران با پیوند مستقیم به صنایع غذایی، نانواییهای سلامتمحور، صنایع فرآوردههای بدون گلوتن و صادرات منطقهای است.
سیاستهای دولت در حوزه یارانه آرد گندم، واردات ذرت و برنج، تنظیم بازار غلات و محدودیتهای صادراتی تأثیر مستقیمی بر رقابت آردهای جایگزین با آرد گندم دارد. هرگونه تغییر در یارانه آرد گندم، بهسرعت موجب جابهجایی تقاضا به سمت آردهای ذرت و برنج میشود.
تورم مواد غذایی، نوسان نرخ ارز، افزایش هزینه حملونقل و انرژی باعث شده صنایع غذایی بهدنبال فرمولاسیونهای اقتصادیتر و ترکیب آرد گندم با جایگزینها حرکت کنند. در دورههایی که قیمت گندم افزایش مییابد، مصرف آردهای جایگزین رشد محسوسی پیدا میکند.
افزایش جمعیت شهرنشین، رشد سبک زندگی سلامتمحور، تمایل به رژیمهای بدون گلوتن و کاهش مصرف کربوهیدراتهای تصفیهشده از مهمترین محرکهای اجتماعی رشد این بازار است. همچنین تغییر ذائقه نسل جوان به سمت محصولات متنوع، مصرف آردهای غیرگندمی را افزایش داده است.
پیشرفت در فناوری آسیابانی، اکستروژن، فرمولاسیون بدون گلوتن و آنزیمهای بهبود بافت امکان استفاده گستردهتر از آردهای ذرت، جو و برنج را فراهم کرده است. بدون این فناوریها، جایگزینی آرد گندم در بسیاری از محصولات ممکن نبود.
برخی جایگزینها مانند جو نسبت به گندم نیاز آبی کمتری دارند. از سوی دیگر، تنوع در کشت غلات میتواند به پایداری منابع خاک و آب کمک کند و ریسک وابستگی به یک محصول را کاهش دهد.
محصولات بدون گلوتن و آردهای جایگزین مشمول مقررات سازمان غذا و دارو، الزامات برچسبگذاری آلرژنها و استانداردهای ترکیب هستند که ساختار رقابت را حرفهایتر کرده است.
بر اساس برآوردهای صنعتی، سهم آردهای جایگزین از کل بازار آرد ایران همچنان محدود است، اما نرخ رشد آنها چند برابر بازار آرد گندم است.
ارزش بازار آردهای جایگزین گندم (ذرت، جو و برنج) در ایران سالانه در بازه 20 تا 30 هزار میلیارد تومان برآورد میشود.
آرد ذرت: حدود 40٪
آرد جو: حدود 35٪
آرد برنج: حدود 25٪
رشد تاریخی 5 سال اخیر: 10 تا 15 درصد سالانه
رشد پیشبینیشده 3 تا 5 سال آینده: 12 تا 18 درصد سالانه
افزایش بیماریهای گوارشی و متابولیک
رشد بازار محصولات بدون گلوتن
توسعه صنایع اسنک، کیک و بیسکوئیت سلامتمحور
گرایش به نانهای حجیم و رژیمی
آرد ذرت سفید و زرد
آرد جو کامل و سبوسدار
آرد برنج سفید و قهوهای
آردهای ترکیبی (بلند شده از چند غله)
نانهای سلامتمحور و رژیمی
محصولات بدون گلوتن
بیسکوئیت، کیک و ویفر
اسنک و غذاهای اکسترودی
غذای کودک و مکملهای غذایی
مصرفکنندگان خانگی سلامتمحور
نانواییهای تخصصی
صنایع بیسکوئیت و کیک
تولیدکنندگان غذای کودک
شرکتهای صادراتی محصولات خاص
مزایا:
بدون گلوتن
هضم آسانتر
کاربرد گسترده در اسنک و غذاهای آماده
قیمت رقابتی در برخی مقاطع
محدودیتها:
عدم ایجاد شبکه گلوتنی برای نان حجیم
نیاز به افزودنی برای بهبود بافت
وابستگی بالا به واردات ذرت
جایگاه رقابتی:
در اسنک، غذای کودک و محصولات بدون گلوتن بسیار قوی، در نان سنتی ضعیف.
مزایا:
فیبر بالا
شاخص گلایسمی پایین
مناسب برای دیابت و رژیم لاغری
سازگاری نسبی با فرمول نان
محدودیتها:
طعم خاص و محدودیت پذیرش ذائقه
عملکرد ضعیفتر در حجمدهی نسبت به گندم
ظرفیت تولید داخلی محدود
جایگاه رقابتی:
قوی در نانهای رژیمی و سبوسدار، مکمل گندم نه جایگزین کامل.
مزایا:
کاملاً بدون گلوتن
طعم خنثی و سازگار با کودکان
کاربرد در غذای کودک و محصولات خاص
محدودیتها:
قیمت بالاتر
وابستگی به بازار برنج
ضعف شدید در ساختاردهی خمیر نان
جایگاه رقابتی:
محدود به محصولات خاص، مکمل بازار سلامت و غذای کودک.
خرید محدود اما تکرارشونده
تمرکز بر فروشگاههای سلامتمحور، داروخانهها و خرید آنلاین
حساسیت بالا به برچسب ترکیبات و بدون گلوتن بودن
کارکرد درمانی یا رژیمی
توصیه پزشک یا مربی تغذیه
طعم و قابلیت مصرف روزانه
اعتبار برند
تجربه مصرف قبلی
رشد سریع محصولات ترکیبی چندغله
افزایش مصرف آرد جو در نانواییهای سلامت
توسعه مصرف آرد برنج در غذای کودک داخلی
مزارع ذرت، جو و برنج → سیلوها → کارخانجات آسیاب تخصصی → صنایع غذایی / بستهبندی خرد → شبکه توزیع → مصرفکننده نهایی
فروشگاههای زنجیرهای
فروشگاههای رژیمی و سلامت
داروخانهها
فروش آنلاین
توزیع B2B به صنایع غذایی
این بازار برخلاف آرد گندم، کمتر یارانهای و کاملاً بازارمحور است.
قیمتگذاری آردهای جایگزین تابعی از هزینه ماده اولیه، وابستگی به واردات، فرآوری تخصصی، بستهبندی و موقعیت سلامتمحور محصول است. در این بازار، قیمتگذاری عمدتاً ارزشمحور بوده و مصرفکننده حاضر است در ازای مزایای سلامت، هزینه بالاتری بپردازد.
صنایع غذایی برای کنترل هزینه، معمولاً از ترکیب چند آرد در فرمولاسیون استفاده میکنند تا هم عملکرد فنی حفظ شود و هم قیمت نهایی محصول قابلقبول بماند.
رشد جهانی محصولات بدون گلوتن
افزایش شیوع دیابت و نیاز به آردهای کمنمایه گلیسمی
توسعه صادرات محصولات فرآوریشده مبتنی بر آرد جایگزین
سرمایهگذاری در آسیابهای تخصصی
ترکیب آردهای جایگزین با نان صنعتی و اسنک
وابستگی بالا به واردات ذرت و برنج
نوسان شدید قیمت مواد اولیه
محدودیت در فرهنگ مصرف گسترده
ضعف در استانداردسازی برخی تولیدکنندگان کوچک
رقابت شدید با آرد گندم یارانهای
با رشد تقاضای سلامتمحور، توسعه آسیابهای تخصصی و کاهش شکاف قیمتی با آرد گندم، بازار میتواند رشد سالانه بیش از 18٪ را تجربه کند.
در صورت افزایش واردات ارزان گندم و تثبیت یارانه آرد، رشد بازار جایگزینها به کمتر از 7٪ محدود میشود.
رشد پایدار 12 تا 14 درصدی، با تمرکز بر محصولات بدون گلوتن، نانهای رژیمی و غذای کودک.
بازار آردهای جایگزین گندم در ایران اگرچه از نظر حجمی کوچکتر از بازار آرد گندم است، اما از نظر نرخ رشد، حاشیه سود و آیندهپژوهی تغذیهای یکی از جذابترین بخشهای صنایع غذایی محسوب میشود. ذرت، جو و برنج نه بهعنوان رقیب کامل، بلکه بهعنوان مکملی راهبردی برای تنوعبخشی به سبد آرد کشور نقشآفرینی میکنند.
سرمایهگذاری در آسیابهای تخصصی بدون گلوتن
توسعه محصولات ترکیبی و چندغله
تمرکز بر بازارهای صادراتی سلامتمحور
همکاری با متخصصان تغذیه برای فرهنگسازی
کاهش وابستگی به واردات با افزایش تولید داخلی جو و ذرت
در افق میانمدت، جایگزینهای آرد گندم به یکی از پیشرانهای اصلی نوآوری در صنعت غذا و نان ایران تبدیل خواهند شد.